Я служыў на складзе для падводных лодак, калі пачалася вайна. Пасажырскі лайнер «Волга» быў пераабсталяваны ў судна-склад. Карабель уваходзіў у склад 1-й брыгады падводных лодак чарнаморскага флоту.

19 жніўня 1941 г. Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандуючага сфарміравала Адэскую абарону на чале з адміралам Г. В. Жукавым. Для абароны горада былі сфарміраваны два палкі ваенна-марскога флоту і некалькі атрадаў маракоў. Я падахвоціўся быць у першым атрадзе, у якім было восемсот штыкоў. Камандзірам быў прызначаны мэр Патапаў. Мы занялі абарону на заходнім участку ў раёне чыгуначнай станцыі Раздзельная.

Ворагі называлі нас «чорнымі д'ябламі» не таму, што мы насілі штаны-клеш, чорныя бушлаты і матроскія фуражкі, а таму, што мы праяўлялі вялізную адвагу, бясстрашна імкнуліся да рукапашнага бою і біліся як звяры. Былі перыяды, калі маёр Патапаў адпраўляў нас у бой некалькі разоў на дзень.

Румыны баяліся нас і адмаўляліся ўступаць з намі ў рукапашны бой. Яны пакінулі бліжэйшыя акопы. Мы захапілі некалькі трафеяў і вярнуліся ў свае акопы. Гэта называлася актыўнай абаронай. Але мы ўсё роўна панеслі страты ад агню праціўніка. Падчас аднаго з такіх нападаў я атрымаў траўму галавы.

Пасля двух тыдняў знаходжання ў медыцынскім батальёне я кінуўся назад у свой атрад, але, прыехаўшы туды, знайшоў іншы атрад. Я пачаў распытваць. Мне ніхто не мог патлумачыць, пакуль я не наткнуўся на камандны пункт. Камандзір праверыўшы мае дакументы, патлумачыў: «Матрос, ваш атрад прайшоў далей. Ваш камандзір быў цяжка паранены і адпраўлены ў шпіталь. Астатнія твайго атрада, два дзесяткі байцоў, раскіданы па нашым пяхотным умацаванні. Мы зараз знойдзем для вас пасаду. Вы ўмееце абыходзіцца з кулямётам «Максім»?»

«Я страляў з такога на перадавой», — сказаў я яму.

«Выдатна», - сказаў ён. «Назначаю цябе камандзірам кулямётнай роты». Затым ён загадаў забраць мяне, каб я меў доступ да ўсіх дапаможнікаў. Ледзь навучыліся мы валодаць кулямётамі і пазнаёміцца, як паступіў загад эвакуіравацца ў Крым для ўмацавання яго абароны.

16 кастрычніка скончыліся семдзесят тры дні гераічнай абароны Адэсы. У гэты дзень нам удалося сесці на апошні карабель «Кубань», які накіроўваўся ў Севастопаль. 25 кастрычніка наша часць вяла жорсткія баі на ўмацаваных пазіцыях у раёне населенага пункта Варанцоўка. Мясцовасць была балоцістая, і акопы будаваць не было дзе. Мы знаходзіліся пад пастаянным варожым агнём. Пры чарговай змене каравула я дапамагаў першаму салдату несці кулямёт; яго памочнік быў забіты. Мы поўзалі ў гразі, калі мая правая рука здранцвела і я страціў прытомнасць. Варожая куля прайшла праз левае плячо і ўшчаміла пазваночнік. Я апрытомнеў у варонцы ад міны. Побач са мной ляжаў камандзір часці, якому адарвала нагу вышэй калена. Кроў. Маўклівасць. Я не чуў ні гуку бою, ні галасоў.

Я не ведаў, каму дзякаваць за тое, што зацягнуў нас у варонку, і ці варта было лаяць гэтага кагосьці за тое, што ён пакінуў нас там паміраць. Каб пазбегнуць пакут і палону, я хацеў застрэліцца, але не дацягнуўся да пісталета і зноў страціў прытомнасць. Я апрытомнеў, калі пачало цямнець. Чуў рускую гаворку. Я хацеў крыкнуць па дапамогу, але змог толькі гучна застагнаць. Над варонкай спыніўся чырвонаармеец з вінтоўкай на рамяні і спытаў: «Што вы тут робіце, байцы?»

Я набраўся сіл і пажартаваў: «Дамаўляемся пра спатканне, але дзяўчаты спазняюцца».

Ён спусціўся ў варонку, агледзеў наш стан, паківаў галавой і заклапочана сказаў: «Хлопцы, вам патрэбна хуткая дапамога. Але, на жаль, тут няма ні тэлефонаў, ні транспарту. Вакол нас балота. Немцы побач, але гэтыя сволачы не дапамогуць».

Ён кінуўся клікаць людзей, якія ведалі мясцовасць, але тыя вырашылі не заставацца. Чырвонаармеец з агідай махнуў рукой, падняў майго суседа на спіну і спытаў: «Як цябе завуць, родны, і адкуль ты?»

— Мяне завуць Уладзімір, — адказаў я. «Я з Тбілісі».

«Мы амаль што землякі», — сказаў ён. «Я са Сцепанакерта. Чакай мяне, Валодзя-ян. Я вярнуся за табой адразу пасля таго, як аднясу яго. Слова мужчыны. Зразумела? Пачакай».

І ён знік у цемры. Па яго гаворцы і акцэнце я зразумеў, што ён армянін. Па праўдзе кажучы, я не верыў, што ён вернецца і зможа знайсці ноччу нашу варонку. Напэўна, такіх варонак тут было незлічонае мноства. Маё становішча было зусім жаласным. Я не мог паварушыць правай рукой і правай нагой. Пры кожным руху я губляў прытомнасць ад болю ў спіне. Маё адзенне прамокла, а халодны паўночны вецер абяцаў у гэтую ноч мароз. Ад болю і холаду я страціў прытомнасць, а калі ачуўся, страціў надзею. На шчасце, маленькі праменьчык надзеі жыў ва мне. Кажуць, праўда, надзея памірае апошняй.

Было ўжо за поўнач, калі мяне нехта разбудзіў. Гэта быў мой «Ян». Сказаць яму «дзякуй» ці спытаць імя, у мяне не было сіл. Ён падняў мяне на спіну і панёс прыкладна два з паловай кіламетры да месца, дзе стаялі брычкі , якія неслі рэшту параненых і мёртвых. Паставіў мяне з параненым, выцер з твару пот, паціснуў руку і сказаў: «Хутка дактары табе дапамогуць. А дзяўчаты будуць чакаць цябе на спатканнях, Валодзя-ян».

Ён мог яшчэ што-небудзь сказаць, але я страціў прытомнасць. Я прачнуўся пасля перавязкі. Я лячыўся ў шпіталях Туапсэ, Баку, Тбілісі. Я пазбавіўся ад паралічу і аднавіў службу на караблі-складзе «Волга». У складзе каманды падлодкі я паляваў на варожыя караблі.

У вайну і за маё доўгае пасляваеннае жыццё здаралася ўсялякае. Але самы светлы і кранальны ўспамін застаўся ў мяне пра таго высакароднага, адважнага незнаёмца, які выратаваў мяне і майго сябра. Не ведаючы яго імя, я ніколі не мог яго знайсці. Але я яго ніколі не забываў. Ён застаецца маім героем, а яго «Слова мужчыны» — самая ўрачыстая клятва і непарушнае абяцанне.

Пасля заканчэння вайны я кожны дзень у Дзень Перамогі падымаў келіх за свайго выратавальніка. Вы мне не верыце? Слова мужчыны! Для мяне гэта святое.

Аўтар Уладзімір Ковач, Не пачута, не забыта: т. I , 2017 год