Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна 1941-1945 гадоў, мой бацька Мордух Ісаакавіч Корабаў і мая маці Сара Саламонаўна Корабава працавалі на веласіпедным заводзе ў Харкаве (Украіна). Мой старэйшы брат Ісак ішоў у другі клас, а мне было ўсяго два гады. У кастрычніку 1941 года завод, дзе працавалі нашы бацькі, атрымаў загад аб эвакуацыі ў Бухару, Узбекістан. Спачатку бацькі хацелі пакінуць нас з братам у Харкаве ў бабулі і дзядулі; аднак яны даведаліся аб расправе нацыстамі яўрэяў, і было вырашана, што мы пойдзем разам. Мне было два гады і дзесяць месяцаў, калі нашу сям'ю і іншыя харкаўскія сем'і пагрузілі ў вагоны. Мы былі ў дарозе больш за месяц. Мы часта спыняліся. Падчас бамбёжак людзі выскоквалі з машын, многія з дзецьмі на руках, і хаваліся за насыпам. Мы ляжалі тварам уніз, закрыўшы вушы рукамі, чакалі, пакуль скончыцца бамбёжка. Часам мы чулі гуд паравоза і беглі назад да плацкартнага вагона — часта пад снарадамі, якія разрываліся, — бо баяліся адстаць. Пасля кожнага прыпынку па дарозе мы падлічвалі страты — забітых і параненых, адстаўшых ад цягніка. Потым у нас скончыліся ежа і вада. Галодныя дзеці плакалі, многія хварэлі на дызентэрыю і мелі вошай. У брудных, смярдзючых вагонах мы не маглі дыхаць (прыбіральні не было, мы карысталіся вёдрамі). Дарослыя і дзеці кашлялі і задыхаліся.
Нарэшце, калі мы дабраліся да Бухары, нас размясцілі ў старой школе з іншымі сем'ямі. Некалькі месяцаў мы жылі там у антысанітарных умовах, бо не змаглі пасяліцца ў дамах мясцовага насельніцтва. Сорак шэсць месяцаў мы жылі ў маленькім пакойчыку. Фактычна гэта быў калідор, які мясцовыя жыхары аддалі нам з жалю. Нашы адносіны з гаспапрадастаўленаамі кватэры былі нацягнутыя. Мы з імі часта сварыліся і нават біліся. Я быў яшчэ маленькім хлопчыкам, калі падчас бойкі з гаспадарскім дзіцём мяне ўдарылі палкай у вока. Вока пачарнела, доўга гнаілася, не зажывала.
Мясцовыя жыхары былі не вельмі задаволеныя нашай прысутнасцю ў іх дамах. Мае бацькі і Ісаак, якому тады было дванаццаць, пачалі працаваць на абаронным заводзе па дзесяць-шаснаццаць гадзін у суткі. Я была ў дзіцячым садку. Дадому мяне забіралі толькі ноччу, а часта пакідалі на суткі і даўжэй. У адзін з тых доўгіх дзён я атрымаў сур'ёзную траўму, калі пацягнуўся, каб дацягнуцца да кручка для адзення, і на мяне ўпала доўгая шафа ў поўны рост. Я доўга ляжаў у шпіталі. Пасля гэтага ў мяне пачаліся моцныя галаўныя болі і галавакружэнне. У мяне былі праблемы са сном і я стаў слаба бачыць. Наступствы гэтай траўмы адчуваю і сёння. У садок мяне больш не вадзілі. Замест гэтага я пайшоў з маці збіраць бавоўну на плантацыі. Яркі белы налёт бавоўны прывёў да таго, што мой зрок яшчэ больш пагоршыўся, і я больш не бачыў. Пасля спецыяльнага лячэння я стаў насіць спецыяльныя акуляры для сляпых.
У снежні 1943 года бацька добраахвотнікам пайшоў на фронт. Яго адразу прызначылі ў пяхотную стралковую часць, і ў першым жа баі 27 студзеня 1944 года ён загінуў. У мяне ёсць адзіны ліст, напісаны перад гэтай бітвай, у якім бацька развітваецца з намі. Я быў маленькім хлопчыкам, але і сёння памятаю, як плакала мая маці, стоячы з лістом у руцэ ў маленькім бухарскім пакоі, і як мы з братам таксама пачалі плакаць, хаця, магчыма, мы яшчэ не ўсведамлялі гэтага страту цалкам.
Восенню 1945 года мы вярнуліся ў разбураны Харкаў. На месцы дома, дзе мы жылі, знайшлі папялішчы і руіны. Людзі, якія ведалі нашых дзядоў, расказвалі, што бачылі іх сярод іншых яўрэяў, якіх звозілі ў Дробіцкі Яр. Першыя паўгода ў Харкаве мы жылі ў пакоі з далёкімі сваякамі і сябрамі. Потым нам далі пакой (10,5 метраў) у камунальнай кватэры старога дома каля прыгараднага вакзала Лявада. Была адна кухня на пяць сем'яў. У кожнай сям'і быў невялікі стол і прымус для гатавання ежы. Туалет у нас быў на вуліцы, а выхад на вуліцу зімой быў асабліва складанай працэдурай. Ваду для піцця і іншых патрэб бралі звонку. У моцны мароз помпа часта замярзала і не працавала. У нас не было дроў, каб абагрэць пакой.
Пасля вайны маці нядоўга працавала на веласіпедным заводзе, потым — закройшчыцай на трыкатажнай фабрыцы да самай пенсіі. Яна ўставала на досвітку і везла мяне ў школу на санках. Я добра памятаю гэты доўгі шлях па слізкіх, разбітых вуліцах. Быў мароз. Вопратка мая была светлая і дзіравая, у мяне часта былі абмарожаныя шчокі, рукі і ногі. У дзяцінстве ў мяне з'явіліся варыкознае пашырэнне вен і трамбоз, хваробы, якія не дазволілі мяне забраць у армію. Калі я прыехаў у ЗША ў 1998 годзе, мне зрабілі некалькі аперацый.
У 1946 годзе я пайшоў у школу. Абутку і адзення пасля вайны не хапала. Неяк маці дастала мне былыя ва ўжыванні туфлі. Адзін чаравік быў чорны, другі — цёмна-карычневы, абодва шмат дзе залатаныя. Яна таксама знайшла для мяне штаны і паношаную кашулю. Гэта была мая школьная вопратка. Зіма 1946 года ў Харкаве выдалася асабліва халоднай, таму мама набівала мае чаравікі старымі газетамі. У школе мы паліто не здымалі з-за холаду. У нас не было сталоў, толькі лаўкі, а замест сшыткаў мы выкарыстоўвалі абрыўкі грубай карычневай паперы. Чарніла на гэтай паперы расплываліся, выклікаючы гнеў настаўніцы, бо ёй было цяжка разбіраць нашы каракулі. У такіх умовах апошняе, пра што мы думалі, гэта вучоба. Хацелася толькі есці, а галоўнае пытанне дня было дзе ўзяць дровы для печы. Я бег на станцыю Лявада, дзе ў некаторыя ўдалыя дні мог збіраць вугальны пыл і дранку ля брамы складоў. Калі я змог прыцягнуць гэта незвычайнае багацце дадому, я адчуў сябе самым шчаслівым хлопчыкам.
Напісаў Міхаіл Корабаў, Не пачута, не забыта: т. I , 2017 год