У маёй бабулі па бацькавай лініі Двойры Сакалоўскай было дзевяць дзяцей — шэсць хлопчыкаў і тры дзяўчынкі. На суправаджальным фота яна паказана з некаторымі з іх. Калі ў чэрвені 1941 года пачалася вайна, усе яны былі дарослыя, абзавяліся сваімі сем’ямі. Да вайны большасць з іх жыла ва Украіне ў Харкаве. Пяць братоў Сакалоўскіх былі прызваны ў армію; чацвёра з іх былі забітыя, у тым ліку мой бацька. Адзін, дзядзька Язэп, страціў на фронце нагу і праз некалькі гадоў памёр ад ран. Бацьку я ведаю толькі па расказах маці і па лістах з фронту, якімі даражу.
Тры нашы сям'і ў Харкаве ўцяклі перад тым, як горад занялі немцы. Але бабуля не хацела пакідаць старэйшую дачку і яе дзіця (маю цётку Соню і стрыечную сястру Рыву). Цётка Соня ўдзельнічала ў эвакуацыі завода, на якім працавала, але не паспела выехаць, як прыйшлі немцы.
У Харкаве немцы рэзалі яўрэяў гэтак жа, як і ў іншых гарадах і вёсках. Тры члены нашай некалі вялікай сям’і — Двойра, Соня і Рыва Сакалоўскія — загінулі ў Дробіцкім Яры разам з дваццаццю тысячамі іншых яўрэяў. 14 снежня 1941 года іх выгналі з дамоў і прымусілі ісці па Маскоўскім праспекце ў гета каля пасёлка ХТЗ, дзе размясцілі ў напаўразбураных бараках. У Дробіцкім Яры кожны дзень расстрэльвалі 250-300 чалавек. Гета было ліквідавана ў пачатку 1942 года, але расстрэлы ў Дробіцкім Яры працягваліся да вызвалення Харкава.
У 1989 годзе, незадоўга да майго ад’езду ў Амерыку, я даведалася, што група «адказнікаў» спрабуе паставіць у Дробіцкім Яры мэмарыял у памяць пра знішчаных людзей. Я ахвяравала грошы на мемарыял, які быў усталяваны ў 2002 годзе. Расійскі паэт Яўген Еўтушэнка напісаў прыгожы, кранальны верш «Дробіцкія яблыні», прысвечаны ахвярам гэтай трагедыі.
Бацькі маёй маці памерлі ад тыфу падчас гвалтоўнага голаду — Галадамору — ва Ўкраіне. У мяне захаваўся фотаздымак дзеда Янкеля Лешынера, у якога быў цудоўны голас. Спяваў у сінагозе ў Чаркасах. Брат і сястра маёй маці загінулі ад бамбёжак неўзабаве пасля таго, як немцы ўварваліся ў Чаркасы.
Гэта гісторыя пра тое, як большасць членаў нашай некалі вялікай і шчаслівай сям’і загінулі ў Галадамор, Халакост і вайну.
Мы ніколі не павінны забываць, каб гэта ніколі не паўтарылася.
Аўтар: Стэла Сакалоўская, Не пачута, не забыта: т. I , 2017 год
