У 1931 годзе бацькава сям’я, у якую ўваходзілі дзед Цаль, баба Шліма, дзядзька Абрахам і мой бацька Сеня, пераехала ва Украіну ў Кіеў. Жылі на вуліцы Жылянскага, 116. Пазней да іх далучылася бабка майго бацькі Раізла Яноўская з дачкой Элькай.
У чэрвені 1941 года бацька працаваў на будаўніцтве аэрапорта каля мяжы з Польшчай у Ровенскім раёне Заходняй Украіны. У ноч на 22 чэрвеня 1941 года ён знаходзіўся на будоўлі. У 4 гадзіны 30 хвілін раніцы ён адным з першых у СССР быў узрушаны пачаткам фашысцкай бамбёжкі.
Апоўдні 22 чэрвеня 1941 года па радыё паведамілі, што пачалася вайна з фашысцкай Германіяй. Па прадастаўленаозе дадому з Роўна бацька быў сведкам пастаянных нямецкіх абстрэлаў артылерыі, танкаў і авіяцыі. Проста цуд, што за гэты тыдзень ён здолеў вярнуцца ў Кіеў.
Падчас адной з бамбёжак Кіева мой бацька начаваў у падвале з бабуляй Райзл і цёткай Элькай Гамарнік. Гэта быў апошні раз, калі ён бачыў іх.
Будучы студэнтам Кіеўскага інжынерна-будаўнічага інстытута, ён разам з усімі іншымі студэнтамі і выкладчыкамі быў эвакуіраваны ў горад Куйбышаў, Расія. Неўзабаве яго бацькі і брат таксама былі эвакуіраваны з Кіева ва ўсходнюю Расію. Паколькі бабка Раізла была вельмі хворая і не магла рухацца, цётка Елка з мужам Майсеем засталіся з ёй у Кіеве.
Напярэдадні нацысцкага ўварвання ў Савецкі Саюз у 1941 г. яўрэйскае насельніцтва Кіева складала, паводле ацэнак, сто семдзесят пяць тысяч. Нацысцкія войскі захапілі горад у сярэдзіне верасня менш чым за два тыдні.
29 і 30 верасня 1941 г. спецпадраздзяленне нямецкіх войскаў СС пры падтрымцы мясцовых калабарацыяністаў знішчыла больш за трыццаць тры тысячы яўрэяў, вывазіўшы іх у прыгарадны яр пад назвай Бабій Яр. Мужчын, жанчын і дзяцей сістэматычна расстрэльвалі з кулямётаў падчас двухдзённай оргіі забойства. У наступныя месяцы большая частка пакінутага яўрэйскага насельніцтва была знішчана.
У 1944 годзе бацькава сям’я даведалася пра лёс сваіх родных, якія засталіся ў Кіеве пад нямецкай акупацыяй: суседзі расказалі, што бабка Раізл Яноўская хварэе і нават не можа хадзіць. Фашысты выкінулі яе з балкона трэцяга паверха. Разам з іншымі кіеўскімі яўрэямі дзядзька Майсей і цётка Елка пайшлі ў Бабін Яр.
Шмат гадоў пасля вайны савецкія ўлады трымалі ў сакрэце масавыя забойствы тысяч яўрэяў у Бабіным Яры. З-за палітыкі Савецкага Саюза ўшанаванне памяці сутыкнулася з сур'ёзнымі цяжкасцямі.
Праз дваццаць два гады пасля таго, як мой бацька напісаў эсэ пра Бабін Яр, Анатоль Кузняцоў апублікаваў дакументальны раман «Бабін Яр: дакумент у форме рамана». Раман быў упершыню апублікаваны ў 1966 годзе, і Кузняцоў пазней ахарактарызуе яго як «цэнзурную форму» выдання. Рэдактар літаратурнага часопіса скараціў кнігу на чвэрць першапачатковай даўжыні, а таксама дадаў паліткарэктны матэрыял.
Расейскі паэт Яўген Еўтушэнка напісаў сваю паэму «Бабін Яр» у 1961 годзе ў знак пратэсту супраць адмовы Савецкага Саюза ідэнтыфікаваць Бабін Яр. Ён напісаў: «Ніякага помніка над Бабіным Ярам не стаіць. Толькі круты ўцёс, як самае грубае надмагілле. Баюся, сёння мне столькі ж гадоў, колькі ўсяму яўрэйскаму роду».
На працягу наступных дваццаці гадоў савецкая палітычная антысеміцкая машына скажала праўду пра Бабін Яр. 12 сакавіка 1970 г. «Правда», афіцыйная савецкая газета, апублікавала заяву за подпісам пяцідзесяці аднаго яўрэя з Украіны, якая ўключала наступны ўрывак: «Трагедыя Бабінага Яру назаўсёды застанецца ўвасабленнем не толькі гітлераўскага канібалізму, але і незгладжальнага ганьба іх паплечнікаў і паслядоўнікаў: сіяністаў». У 1976 годзе ў Бабіным Яры нарэшце з'явілася вялікая бронзавая скульптура ў памяць аб гараджанах і ваеннапалонных, расстраляных тут у 1941-1943 гадах. Размешчаны на штучна вылепленай мясцовасці, ён не згадваў яўрэяў. Падобным чынам савецкі тэлевізійны дакументальны фільм 1981 года пра Бабін Яр перадаваў антысіянізм. Нарэшце ў 1991 годзе ў Бабіным Яры была пабудавана Менора ў памяць аб тысячах яўрэяў, забітых нацыстамі і іх украінскімі паплечнікамі.
Бацька шанаваў памяць сваёй загінулай сям’і: бабулі Раізл Яноўскай, цёткі Елкі і яе мужа Майсея Гамарніка. Іх імёны разам з малюнкамі майго бацькі з выявамі яго бабулі і цёткі і яго эсэ «Бабін Яр» былі перададзены ў Цэнтральную базу дадзеных імёнаў ахвяр Шоа ў Яд Вашэм, Ізраіль. Акрамя таго, мой бацька стварыў мемарыял для Чыкагскай асацыяцыі ветэранаў Другой сусветнай вайны, які знаходзіцца ў сінагозе, размешчанай на рагу Каліфарнійскай авеню і Роўзмант-стрыт у Чыкага.
Шчыра спадзяюся, што намаганнямі майго бацькі і многіх іншых захаваецца памяць пра тых, хто загінуў у Бабіным Яры і ў Халакост. Іх намаганні будуць служыць пастаянным напамінам будучым пакаленням пра зло, якое перажыў яўрэйскі народ падчас Другой сусветнай вайны. Мой бацька пакінуў сваёй сям'і скарб, які запомніцца пакаленням.
Аўтар: Леанард Спектар, Не пачута, не забыта: Том. I , 2017 год
