На ўскраіне вёскі Шырокі Камень быў калодзеж — вялікая глыбокая яма без вады. Туды скінулі жывых і мёртвых яўрэяў з вёскі. Гэта быў наш мясцовы «Бабін Яр». У тую яму кінулі маіх бацькоў і брата Якава (1926 г.н.). Выратавала мяне ўкраінка Яніна Выгоўская. Для яе было вельмі небяспечна хаваць мяне. Яна ўзяла мяне за руку і павяла да дарогі ў бок горада Наваград-Валынскі. Яна азірнулася і сказала: «Ты не падобна на жыдоўку . Ты добра размаўляеш па-ўкраінску, таму з гэтага часу ты вясковая дзяўчына. Не варта хавацца. Але з гэтага моманту ты павінна забыць, што ты яўрэйка. І галоўнае, не плач, калі ўспамінаеш уласнае гора. Там цяпер вайна. Зараз адбываецца шмат гора і жорсткасці. Памятай: ты з дзіцячага дома. А што да прозвішча і імя, то выбірай сабе імя і прозвішча». Яна абняла і пацалавала мяне і сказала: «Няхай Бог будзе з табой!»
Самым цяжкім выпрабаваннем для мяне было не плакаць і забыць мінулае. Пешшу дабіралася да горада Карэц Ровенскай вобласці. Я ўвайшоў у горад рана раніцай. Паўсюль стаялі нямецкія патрулі, якія сачылі за людзьмі, якія праходзілі міма. Куды я магла пайсці? У паліцыю? Адпраўлялі ў Германію на прымусовыя работы ці ў гета. Трэба было пакідаць горад. Я блукала без усялякага плана. Я адчувала сябе вельмі слабым і галодным. Нарэшце я пакінула горад. Удалечыні я бачыў асобныя хутары. Я вырашыла стукацца ва ўсе дзверы з просьбай аб любой працы. Першыя водгукі былі зусім не вітальнымі для «сіраты з дзіцячага дома». Я працягвала хадзіць ад хаты да хаты.
У адной хаце на парозе з’явілася жанчына Фядосся Сухарэўская з хлопчыкам на руках. «Хто ты?» — спытала яна. «Я з дзіцячага дома». Яна спытала: « Саветка ?» Я адказала, што так. «Выпадкова не жыдовачка ?» - настойвала яна. Я ёй кажу: «Не, я ўкраінка». Жанчына некуды пайшла і вярнулася з кавалкам хлеба і салам. «Ешце!» яна сказала. «Не, дзякуй», — сказаў я. «Вы можаце знайсці мне працу? Я ўсё магу».
«Добра», сказала яна. «Заставайся. Грэх выкінуць сірацінушку . Заставайся з намі, як наша нянька. Хутка прыедзе Ян, і мы вырашым, што з табой рабіць. Праўда, ён не любіць Саветы ».
Я ёй сказала, што я іх таксама не люблю і што ў 1939 годзе яны расстралялі майго брата, святара. «Мяне завуць Ліда, бацьку Іван, а маці Марыя», — схлусіла я.
Калі прыехаў гаспадар, Федося сказала яму: «Ян, Бог узнагародзіць нас за тое, што мы прытулілі сірату. Ды і траіх нашых дзяцей лягчэй было б даглядаць».
— Рабі, як хочаш, — згадзіўся гаспадар дома.
Фядосся сказала мне распрануцца. Убачыўшы маё цела, яна расплакалася і перахрысцілася. Потым яна спаліла маю вопратку, памыла мяне, абстрыгла валасы і дала мне чыстую вопратку. Я здзівілася, чаму мне не хочацца плакаць. Маё сэрца зрабілася каменным і абыякавым да ўсяго. У гэты дзень не стала дзяўчынкі Рывы Валіцкай і нарадзілася іншая — Ліда Шаргародская. Фядосся дала мне шалік і сказала: «Толькі на ноч здымаеш. Заўтра ідзем у паліцыю рэгістравацца. Раз на месяц будзем адзначацца ў пастарунку».
У пастарунку Фядосся сказала: «Яна з дзіцячага дому. Яна будзе маёй ахмістрыняй. Дайце ёй дакументы». Я глядзела на міліцыянтаў без аніякага страху, з поўнай абыякавасьцю. Я не Рыва Валіцкая. Свой першы іспыт я здала: Фядосся мне паверыла. Паліцыянты выдалі пасведчанне. Немец паставіў пячатку і подпіс. Мы выйшлі з пастарунку. Я маліла Бога, каб у далейшым усё ў мяне склалася добра.
Вайна толькі пачалася. Была зіма 1941 года. Мне было чатырнаццаць гадоў.
Аўтар: Рыва Валіцкая, Не пачута, не забыта: т. I , 2017 год
