Перад Другой сусветнай вайной наша сям'я жыла ў мястэчку (штэтлі) Любар, што на паўднёвым захадзе ад Жытоміра ва Украіне. У мяне няма фота бацькоў. Адзінае фота, якое засталося з жыцця перад вайной, — гэта фота вучняў другога класа яўрэйскай школы. Раней я хадзіла ў гэты клас. Пазней гэтую школу закрылі і ператварылі ў рускую. Там я працягвала вучыцца, але потым змяніла школу і скончыла Новалюбарскую ўкраінскую школу.
У розны час пасля вайны з усімі намі, хто яе перажыў, звязваўся наш сябар Анатоль Кантар. Ён шмат гадоў збіраў нас на месцы забойства нашых бацькоў і родных. Мы сустрэліся ў Кіеве, а потым аўтобусам паехалі ў Любар. Там мы ўспаміналі тых, каго страцілі. Помніка ў Любары не было. Мы шмат гадоў дамагаліся, каб помнік паставілі, але мясцовыя чыноўнікі не хацелі. З нас здзекаваліся і казалі, што немагчыма, каб чатыры тысячы чалавек не супраціўляліся і далі сябе забіць, хоць ведалі, што ўсе гэтыя ахвяры — старыя, жанчыны і дзеці. За ўсімі гэтымі людзьмі сачылі праз прыцэлы аўтаматаў. Толькі антысеміты маглі думаць так, як мясцовыя чыноўнікі. Мы зьвярталіся да з'ездаў камуністычнай партыі, але заўсёды атрымлівалі адмоўныя адказы. Канчаткова помнік быў усталяваны ў 1975 годзе. Але чатыры тысячы яўрэяў не былі прызнаныя. На тым помніку быў надпіс «Савецкаму народу — ахвярам фашызму».
Хачу расказаць пра пачатак вайны. 17 чэрвеня 1941 года ў нас быў выпускны, на якім мы атрымалі атэстаты сталасці. Мой дыплом выглядаў вельмі прыгожа, але цяпер у мяне толькі копія. Вайна пачалася ў нядзелю, 22 чэрвеня. Уся моладзь сабралася ў клубе юных піянераў. Яны хацелі, каб мы былі гатовыя сысці ў падполле, калі прыйдуць немцы. Але потым, калі Чырвонай Арміі было дрэнна і яна адступала, нас забралі ў армію. Выбралі трыццаць юнакоў, і мы прайшлі медкамісію. Кіраўніком гэтай групы паставілі ўкраінца па прозвішчы Левадні. Гэты чалавек потым стаў здраднікам і ўцёк да немцаў.
Атрымалі загад ехаць на станцыю Грабянкі. Чыгункі ў Любары не было; бліжэйшая станцыя была ў Печанаўцы, за 20 кіламетраў, але мы не змаглі туды паехаць, таму што яна была захоплена. Так мы ішлі да Чуднава і сустрэлі па дарозе шмат бежанцаў. Сказалі, што трэба вяртацца ў Любар. Некаторыя з нас пайшлі за імі, але я думаў, што гэта будзе дэзерцірства. У нашай групе засталося толькі пяць чалавек.
Эвакуацыя з Любара не была арганізавана. Акрамя таго, многія людзі думалі, што, паколькі немцы не прычынілі шкоды яўрэям падчас Першай сусветнай вайны, яны не зробяць ніякай шкоды цяпер. Так засталіся ў горадзе бацькі з 85-гадовым дзедам, малодшым братам і дзвюма сястрычкамі трынаццаці і чатырох гадоў. Я выехаў 5 ліпеня, а 9 ліпеня немцы былі ў Любары.
У Любары быў дзіцячы дом. Ён размяшчаўся ў былым каталіцкім саборы. Яшчэ ў 1920-я гады камуністы знялі з гэтага будынка крыжы. Немцы сагналі ў той будынак усіх яўрэяў. На жаль, многія мясцовыя ўкраінцы дапамагалі нацыстам, а немцы давалі ім зброю. Тыя паліцэйскія здзекаваліся з яўрэяў, гвалтавалі маладых жанчын, а потым адпраўлялі іх у канцэнтрацыйны лагер, дзе яны паміралі ў газавых камерах. Але многіх расстралялі прама на месцы. 13 і 14 ліпеня немцы адабралі найбольш здаровых асоб, тых, хто, па іх меркаванні, мог аказаць супраціўленне, і расстралялі іх. Я больш ніколі не бачыў сваю сям'ю.
Запісаў Міхаіл Земляк, Не пачута, не забыта: т. I , 2017 год