Да вайны мой дзед Іосіф Шмуэль Пікус з жонкай і трыма дзецьмі (гэта быў другі шлюб) жылі ў мястэчку Койданава (цяпер Дзяржынск), што пад Мінскам. Да рэвалюцыі Койданава налічвала каля трох з паловай-чатырох тысяч жыхароў.
Германія напала на СССР 22 чэрвеня 1941 года. 22 ці 23 чэрвеня мой дзед пагрузіў сваю сям'ю і маёмасць на конны экіпаж і разам з натоўпам іншых бежанцаў паехаў на ўсход. Па прадастаўленаозе салдаты савецкай арміі канфіскавалі ў яго каня і брычку, і сям'я пайшла пешшу ў бок горада Чэрвень. Было, аднак, позна, бо немцы цяпер мелі там фарпост. Дзеду давялося вярнуцца ў Койданава.
Працяг расказаў мой бацька Элькон Іосіфавіч Пікус. Нямецкія войскі занялі Койданава да вечара 25 чэрвеня 1941 г. Праз тыдзень немцы абвясцілі, што ўсе мужчыны ва ўзросце ад пятнаццаці да шасцідзесяці гадоў павінны з'явіцца на цэнтральную плошчу для адпраўкі на працу. Сказалі прынесці ежы на тры дні. Іх падзялілі на тры групы і накіравалі ў вёскі Галынкі, Старынкі і інш. Пазней стала вядома, што ўсіх гэтых мужчын загадалі выкапаць сабе магілы, а потым расстралялі. Аднак мясцовая паліцыя ніколі не паведамляла сем'ям пакараных аб тым, што зпрадастаўленаылася; наадварот, яны працягвалі вымагаць ежу ў сем'яў пад выглядам таго, каб накарміць сваіх родных.
Неўзабаве было абвешчана, што на вуліцы Віленскай ствараецца гета, куды сагналі астатняе яўрэйскае насельніцтва. Тры-чатыры сям'і павінны былі дзяліць хату, хлеў, пуню. Уваход і выхад з гета забараняўся.
Адзенне спрабавалі абмяняць на лусту хлеба ці пару бульбін. Паліцаі абшуквалі дамы ўнутры гета і вымагалі усё каштоўнае. Падчас гэтых ператрусаў таго, хто спрабаваў абараніць свае рэчы — пару туфляў, сукенку — жорстка збівалі. Пасля аднаго з такіх ператрусаў сястра майго бацькі Міндла засталася ў сіняках.
Такое становішча працягвалася да 21 кастрычніка 1941 г. Да таго часу ў гета заставаліся толькі старыя, жанчыны і дзеці. Рана раніцай 21 кастрычніка людзей сабралі на вуліцы Віленскай і сказалі, што іх адсяляць, а потым павялі ў бок вёскі Макаўчыцы. На трэцім завулку, які вёў на вуліцу Юрздыка, усе былі вымушаныя прайсці праз вузкі праход, які з аднаго боку меў агароджу, а з другога — рукатворны пагорак. Дарога рэзка паніжалася, і людзі наперадзе былі вымушаныя працягваць рухацца наперад з-за цісканіны людзей ззаду. Яны падышлі да краю вялізнай ямы, якую таемна выкапалі мінулай ноччу. Затым з супрацьлеглага боку ямы людзей расстралялі.
Некаторыя ахвяры ў яме засталіся жывыя пасля расстрэлу. Глеба на вяршыні ямы працягвала варушыцца на працягу некалькіх дзён пасля разні. Маладая жанчына па прозвішчы Цупер, якая не была параненая, здолела выбрацца з ямы.
Гэтая вялізная, ледзь засыпаная зямлёй магіла — месца масавых пахаваньняў койданаўскіх яўрэяў — заставалася некранутай да дня вызваленьня Беларусі ад немцаў. У 1944 г. ацалелыя яўрэі, нягледзячы на супраціў мясцовых уладаў, упарадкавалі магілу, дзе былі пахаваны іх блізкія, і паставілі помнік з агароджай. На помніку высечаны на камені журботныя словы: «Тут, у гэтай магіле пахавана 1600 жыхароў не Дзяржынска, забітых фашысцкімі забойцамі». Савецкая ўлада не дазваляла ўказваць нацыянальнасць забітых.
У той магіле пахаваны мае родныя: цётка Міндла і яе дзеці Фіма і Эля; і першая жонка майго дзеда і яе дзеці Ганна і Толя. Агулам у Халакост загінула семнаццаць маіх сваякоў. У дзень расстрэлу некаторым яўрэям, у тым ліку майму дзеду Іосіфу і яго старэйшаму сыну Альтэру, удалося па лясных сцежках дабрацца да Мінска. Там яны зноў трапілі ў гета, але былі забітыя падчас ліквідацыі гета.
Адна наша сваячка, Соня Каждан, уцякла з Мінскага гета і пайшла ў партызанскі атрад Зорына. Адразу пасля вызвалення Беларусі яна наведала нас у Новасібірску, дзе мы былі ў эвакуацыі, і расказала, што там адбылося.
Аўтар: Леў Пікус, Не чулі, не забудзем: т. I , 2017 год